Nogironlar huquqlari toʻgʻrisidagi konventsiya Birlashgan Millatlar Tashkilotining inson huquqlari boʻyicha xalqaro shartnomasi boʻlib, nogironlarning huquqlari va qadr-qimmatini himoya qilishga qaratilgan. Konventsiya ishtirokchilari nogironlarning inson huquqlaridan toʻliq foydalanishini ragʻbatlantirish, himoya qilish va taʼminlashlari va nogironlarning qonun oldida toʻliq tenglikdan foydalanishlarini kafolatlashlari shart. Konventsiya nogironlar huquqlari boʻyicha global harakatda asosiy katalizator boʻlib, nogironlarni xayriya, tibbiy muolaja va ijtimoiy himoya obyekti sifatida koʻrishdan ularni jamiyatning toʻliq va teng huquqli aʼzolari sifatida koʻrishga oʻtishga imkon beradi[1][2][3]. Konventsiya BMTning 21-asrdagi inson huquqlari boʻyicha birinchi shartnomasi hisoblanadi[4].
Konvensiya Birlashgan Millatlar Tashkiloti Bosh Assambleyasi tomonidan 2006-yil 13-dekabrda qabul qilingan va 2007-yil 30-martda imzolash uchun ochilgan. 20 ta davlat tomonidan ratifikatsiya qilinganidan keyin u-2008-yil 3-mayda kuchga kirgan[5]. 2022-yil aprel holatiga koʻra, 163 ta imzolovchi davlat va 185 ta aʼzo boʻlgan davlat, yaʼni 184 ta davlat va Yevropa Ittifoqi (Yevropa Ittifoqi Konvensiyani 2010-yil 23-dekabrda ratifikatsiya qilgan)[6].
Tarixi
Birlashgan Millatlar Tashkilotining boshqa inson huquqlari konventsiyalari kabi Nogironlar huquqlari toʻgʻrisidagi konventsiya (Fuqarolik va siyosiy huquqlar toʻgʻrisidagi xalqaro pakt va Ayollarga nisbatan kamsitishning barcha shakllariga barham berish toʻgʻrisidagi konventsiya kabi) oʻnlab yillar davomida amalga oshirilgan faoliyat natijasida yaratilgan.
Birlashgan Millatlar Tashkiloti Bosh Assambleyasi 1971-yilda aqli zaif shaxslarning huquqlari toʻgʻrisidagi deklaratsiyani qabul qildi. 1975-yil 9-dekabrda Nogironlar huquqlari deklaratsiyasi qabul qilindi. 1982-yil Xalqaro nogironlar yili of%20Action%20Concerning%20Disabled%20Persons&text=In%201982%2C%20the%20General%20Assembly, of%20Action%20concerning%20Disabled%20Persons. Nogironlar boʻyicha Butunjahon harakat dasturi tuzilishi bilan yakun topdi. Shu yildan keyin 1983-1992-yillarda nogironlar oʻn yilligi oʻtkazildi. 1987-yilda taraqqiyotni tahlil qilish uchun ekspertlarning global yigʻilishi BMT Bosh Assambleyasiga nogironlarga nisbatan kamsitishlarni bartaraf etish boʻyicha xalqaro konventsiya loyihasini ishlab chiqishni tavsiya qildi. Konventsiya konturlari loyihasi Italiya va keyinchalik Shvetsiya tomonidan taklif qilingan, ammo konsensus (yakuniy kelishuv)ga erishilmagan. Hukumat vakillarining koʻpchiligi inson huquqlari boʻyicha mavjud hujjatlar yetarli ekanligini taʼkidladi. Xalqaro nogironlar kuni (3-dekabr) 1992-yil Bosh Assambleyaning 47/3 rezolyutsiyasi bilan eʼlon qilingan[7]. Birlashgan Millatlar Tashkiloti Bosh Assambleyasi 1993-yil 20-dekabrda nogironlar uchun imkoniyatlarni tenglashtirish boʻyicha majburiy boʻlmagan standart qoidalarni qabul qildi (Rezolyutsiya 48/96 ilova)[8].
2000-yil mart oyida oltita xalqaro nogironlik nodavlat notijorat tashkilotlari rahbarlari, 20 ga yaqin mintaqaviy va milliy nogironlik tashkilotlari bilan birgalikda barcha hukumatlarni Konventsiyani qoʻllab-quvvatlashga chaqirib, „ Yangi ming yillikda nogironlarning huquqlari toʻgʻrisida Pekin deklaratsiyasi“ ni qabul qildilar[9]. 2001-yilda Meksika taklifiga binoan Bosh Assambleya yaxlit yondashuv asosida nogironlarning huquqlari va qadr-qimmatini himoya qilish uchun nogironlarning huquqlari va qadr-qimmatini himoya qilish va ragʻbatlantirish toʻgʻrisidagi keng qamrovli va yaxlit xalqaro konventsiya boʻyicha Maxsus qoʻmita tuzdi. Nogironlik huquqlarini himoya qilish tashkilotlari, jumladan Disabled Peoples' International, Psixiatriyadan foydalanuvchilar va omon qolganlarning Butunjahon tarmogʻi, Yerdan omon qolganlar tarmogʻi (hozirgi Survivor Corps) va Xalqaro Nogironlar Alyansi loyihani tayyorlash jarayoniga sezilarli taʼsir koʻrsatdi. Xalqaro Nogironlar Alyansi nogironlar boʻyicha maxsus xalqaro komissiyaning muvofiqlashtiruvchisi boʻlib xizmat qildi, loyihani ishlab chiqishda faol ishtirok etdi[10].
2001-yilda Birlashgan Millatlar Tashkiloti Bosh Assambleyasining 56-sessiyasida Meksika GRULAC (Lotin Amerikasi mintaqaviy guruhi)ning faol koʻmagi bilan muzokaralar olib bordi.Gʻarbiy Yevropa va boshqa guruhlarning qarshiligi tufayli 2002-yilda ushbu Konventsiyani qoʻllab-quvvatlashga asos solinganida, Yangi Zelandiya Konvensiyani qabul qilishda mintaqalararo tezlikka erishishda hal qiluvchi rol oʻynadi. 2002-2003-yillarda muofiqlashtiruvchi sifatida faoliyat yuritgan Yangi Zelandiya oxir-oqibat Muvaqqat qoʻmita raisining rasmiy rolini oʻz zimmasiga oldi va 2006-yil avgust oyida Iordaniya, Kosta-Rika, Chexiya va Janubiy qoʻmitaning boshqa aʼzolari(Afrika, shuningdek, Koreya va Meksika) bilan yaqin hamkorlikda konsensus kelishuviga erishish uchun muzokaralar olib bordi[11].
Natijada Konventsiya barcha mintaqaviy guruhlar tomonidan kuchli qoʻllab-quvvatlangan inson huquqlarini himoya qilish boʻyicha tarixdagi eng tez qoʻllab-quvvatlangan hujjatlardan biriga aylandi[12]. 2007-yilda ochilganidan keyin 160 ta davlat Konventsiyani imzoladi va 126 ta davlat birinchi besh yil ichida Konventsiyani ratifikatsiya qildi. Konventsiyani yaratishdagi rolini eʼtirof etish uchun bu faoliyatda faol ishtirok etgan Yangi Zelandiya general-gubernatori Anand Satyanand millat nomidan 2008-yilgi Jahon nogironlik mukofotini oldi.
Qoʻshma Shtatlar konventsiyani ratifikatsiya qilgan yoki unga qoʻshilgan ishtirokchi davlatlar tarkibida yoʻq edi. Faqat Barak Obama davrida AQSh 2009-yil 24-iyulda konventsiyani imzoladi[13]. 2012-yil 31-iyulda AQSh Senatining tashqi aloqalar qoʻmitasi „uchta izoh, sakkizta oʻzaro tushuntirish va ikkita bayonotlarni hisobga olgan holda“ AQShni ratifikatsiya qilishni tavsiya qildi[14]. 2012-yil dekabr oyida Qoʻshma Shtatlar Senatida ratifikatsiya qilish boʻyicha ovoz berishda rozilik uchun zarur boʻlgan uchdan ikki qismidan oltita ovoz kam boʻldi[15]. 2014-yil iyul oyida Senatning Tashqi aloqalar qoʻmitasi rozilik uchun rezolyutsiyani yana maʼqulladi[16], ammo bu chora Senatning toʻliq aʼzolari ovoziga kiritilmadi.
Umumiy tavsif
Konventsiya fuqarolik huquqi anʼanalariga amal qiladi, muqaddima bilan Vena deklaratsiyasi va Harakatlar dasturining „barcha inson huquqlari universal, boʻlinmas, oʻzaro bogʻliq va oʻzaro bogʻliq“ tamoyili keltirilgan. 25-kichik boʻlimda muqaddima barqaror rivojlanish haqida aniq eslatib oʻtadi, „nogironlik“ nuqsonlar va atrof-muhit omillari oʻrtasidagi oʻzaro taʼsirni oʻz ichiga olgan „rivojlanayotgan kontseptsiya“ ekanligini taʼkidlaydi[1] va „gender nuqtayi nazari“ ning muhimligini eslatib oʻtadi. Muqaddimadan keyin 50 ta moddadan iborat. Birlashgan Millatlar Tashkilotining koʻpgina paktlari va konventsiyalaridan farqli oʻlaroq, u rasmiy ravishda qismlarga boʻlingan emas.
1-modda konventsiyaning maqsadini belgilaydi.
2-modda CRPD qoidalaridagi baʼzi kalit soʻzlarning taʼriflarini beradi. Masalan: aloqa, (jumladan, Brayl, imo- ishora tili, oddiy til va ogʻzaki boʻlmagan muloqot), nogironlik asosida kamsitish, oqilona turar joy va universal dizayn va b.q.
3-moddada CRPDning sakkizta „umumiy tamoyillari“ tavsiflangan, 4-moddada esa tomonlarning „umumiy majburiyatlari“ belgilangan.
5-32-moddalar nogironlarning huquqlari va ishtirokchi davlatlarning ularga nisbatan majburiyatlarini belgilaydi. Ushbu asosiy inson huquqlarining koʻpchiligi BMTning Fuqarolik va siyosiy huquqlar toʻgʻrisidagi Xalqaro pakt, Iqtisodiy, Ijtimoiy va madaniy huquqlar toʻgʻrisidagi xalqaro pakt va Qiynoqlarga qarshi konventsiya kabi boshqa konventsiyalarida ham tasdiqlangan, lekin ushbu huquqlardan foydalanishda nogironlarning ham teng huquqliligi alohida belgilab oʻtilgan.
Ushbu Konventsiyaga xos huquqlarga jamiyatga qoʻshilish huquqi, shu jumladan axborot texnologiyalaridan teng ravishda foydalanish huquqi, mustaqil yashash huquqlari (19-modda), shaxsiy harakatchanlik (20-modda), siyosiy va jamoat hayotida, madaniy hayotda ishtirok etish huquqlari, dam olish va sport bilan bogʻliq huquqlar kiradi (29 va 30-moddalar).
Bundan tashqari, Konventsiya ishtirokchilari nogironlarning inson huquqlari haqida xabardorligini oshirishlari (8-modda) va yoʻllar, binolar va maʼlumotlarga foydalanishlarini taʼminlashlari kerak (9-modda).
33-39-moddalar inson huquqlari boʻyicha milliy institutlar (33-modda) va Nogironlar huquqlari boʻyicha qoʻmita (34-39-moddalar) tomonidan konventsiya boʻyicha hisobot berish va monitoringini tartibga soladi.
40-50-moddalar konventsiyani ratifikatsiya qilish, kuchga kirishi, " mintaqaviy integratsiya tashkilotlari " bilan bogʻliqligi, eslatmalar, oʻzgartirishlar va denonsatsiyalarni tartibga soladi. 49-modda Konventsiya foydalanish mumkin boʻlgan formatlarda boʻlishini talab qiladi va 50-moddada konventsiyaning „arab, xitoy, ingliz, fransuz, rus va ispan tillaridagi matnlari“ „bir xil darajada haqiqiy“ ekanligini koʻrsatadi.
Konventsiyaning asosiy tamoyillari
Konventsiyaning 3-moddasida bayon etilgan sakkizta yetakchi tamoyillar mavjud:
- Oʻziga xos qadr-qimmatni, shaxsiy erkinligini, shu jumladan oʻz tanlovini qilishda erkinligini va shaxslarning mustaqilligini hurmat qilish;
- Diskriminatsiyaga yoʻl qoʻymaslik;
- Jamiyatda toʻliq va samarali ishtirok etish va qoʻshilish;
- Farqlarni hurmat qilish va nogironlarni insoniy xilma -xillik va insoniylikning bir qismi sifatida qabul qilish;
- Imkoniyatlar tengligi;
- Foydalanish imkoniyati;
- Erkaklar va ayollar oʻrtasidagi tenglik;
- Nogiron bolalarning rivojlanayotgan qobiliyatlarini va nogiron bolalarning oʻz shaxsiyatini saqlab qolish huquqini hurmat qilish;
Ogohlikni oshirish
Konventsiyaning 8-moddasida tomonlarning nogironlik boʻyicha kamsitishlarga qarshi turish uchun huquq va qadr-qimmatga hurmatni kuchaytirish uchun xabardorlikni oshirish majburiyatlari taʼkidlangan. Konvensiyaning taraflari nogironlarga nisbatan stereotiplar, notoʻgʻri qarashlar va zararli amaliyotlarga qarshi kurashish uchun butun jamiyatda, shu jumladan oilada nogironlik haqida xabardorlikni oshirish majburiyatini oladilar. Shuningdek, mehnat bozorida, ommaviy axborot vositalarida va boshqa joylarda ijobiy fikrlarni shakllantirish uchun jamoatchilikni xabardor qilish kampaniyalarini oʻtkazish majburiyatini oladi.
Resurslarda foydalanish imkoniyati
Konventsiyaning 9-moddasida nogironlar mustaqil yashash va hayotning barcha jabhalarida toʻliq ishtirok etish imkoniyatiga ega boʻlishlari kerakligini taʼkidlaydi. Shu maqsadda ishtirokchi-davlatlar nogironlarning jismoniy muhit, transport, axborot va kommunikatsiya texnologiyalari hamda jamoatchilik uchun ochiq yoki taqdim etiladigan boshqa obyektlar va xizmatlardan foydalanish imkoniyatini taʼminlash uchun tegishli choralarni koʻrishlari kerak. Foydalanish imkoniyatini uchta asosiy guruhga boʻlish mumkin.
1. Jismoniy foydalanish imkoniyati 2. Xizmatdan foydalanish imkoniyati 3. Aloqa va axborotdan foydalanish imkoniyati.
Qonun oldida tan olinishi va muomala layoqati
Konventsiyaning 12-moddasida nogironlarning qonun oldida teng va muomala layoqatliligi eʼtirof etilishi tasdiqlanadi.
Bu qoida, ayniqsa, nogironlar huquqlarini himoya qiluvchi tashkilotlar uchun institutsionalizatsiya va vasiylik boʻyicha davlat amaliyotiga eʼtiroz bildiruvchi tashkilotlar uchun muhim boʻldi.
Sudda murojaat qilish kirish huquqi
Konventsiyaning 13-moddasida nogironlarning odil sudlovdan samarali foydalanish imkoniyati tasdiqlanadi. Ishtirokchi-davlatlar nogironlarning boshqalar bilan teng asosda, shu jumladan protsessual va yoshga mos turar joy bilan taʼminlash orqali odil sudlovdan samarali foydalanishini taʼminlaydilar.
Jamoat hayotida ishtirok etish (shu jumladan, ovoz berish huquqi)
29-modda barcha Ahdlashuvchi Davlatlardan „nogironlarning saylovlarda va umumxalq referendumlarida yashirin ovoz berish huquqini“ himoya qilishini talab qiladi. Ushbu qoidaga koʻra, har bir Ahdlashuvchi Davlat nogiron saylovchilarga mustaqil va yashirin ovoz berish imkonini beradigan ovoz berish uchun uskunalar bilan taʼminlashi kerak. Baʼzi demokratik davlatlar, masalan, AQSh, Yaponiya, Niderlandiya, Sloveniya, Albaniya yoki Hindiston nogiron saylovchilarga elektron ovoz berish mashinalari yoki nogiron saylovchilarga qogʻoz byulletenlarini toʻldirishda yordam beradigan elektron yordamchilardan foydalanishga ruxsat beradi. Boshqa mamlakatlarda, jumladan Ozarbayjon, Kosovo, Kanada, Gana, Buyuk Britaniya va Afrika va Osiyoning aksariyat mamlakatlarida koʻrish qobiliyati cheklangan saylovchilar brayl alifbosi yoki qogʻoz shablonidagi saylov byulletenlaridan foydalanishlari mumkin. Ularning aksariyati va boshqa demokratik davlatlar, masalan, Chili, nogironlar aravachasidagi saylovchilar ularga yaqinlasha olishlari uchun maxsus stullardan foydalanadilar.
Oilaga hurmat
Konventsiyaning 23-moddasi nogironlarni majburiy sterilizatsiya qilishni taqiqlaydi va ularning farzand asrab olish huquqini kafolatlaydi.
Taʼlim olish huquqi
Konventsiyaning 24-moddasida nogironlarga yoshidan qatʼi nazar, kamsitishlarsiz va teng imkoniyatlar asosida barcha darajadagi inklyuziv taʼlim olish huquqi kafolatlanishi kerakligi aytilgan. Unda nogiron bolalar bepul va majburiy boshlangʻich va oʻrta taʼlimdan samarali foydalanishlari kerakligi koʻrsatilgan; nogironligi boʻlgan kattalar umumiy oliy taʼlim, kasb-hunar taʼlimi, kattalar taʼlimi va umrbod taʼlim olish imkoniyatiga egaligi taʼkidlangan.
Salomatlik huquqi
25-moddada „nogironlar nogironligi boʻyicha kamsitilmasdan, erishilishi mumkin boʻlgan eng yuqori darajadagi muolajalardan foydalanish huquqiga ega“ deb belgilangan.
Ish va bandlik
27-modda ishtirokchi davlatlar nogironlarning boshqalarga teng asosda mehnat qilish huquqini tan olishlarini talab qiladi. Bu erkin tanlangan yoki mehnat bozorida va nogironlar uchun ochiq, inklyuziv va foydalanishi mumkin boʻlgan mehnat muhitida yashash imkoniyatiga ega boʻlish huquqini oʻz ichiga oladi. Ushbu modda ishtirokchi-davlatlarni mehnat qilish huquqini, shu jumladan mehnat faoliyati davomida nogiron boʻlib qolgan shaxslarning mehnat qilish huquqini amalga oshirishni himoya qilish va ragʻbatlantirishga majbur qiladi, tegishli choralarni koʻrish, shu jumladan qonunlar orqali nogironlik asosida kamsitishni taqiqlaydi.
Oʻrtacha turmush darajasi va ijtimoiy himoya
28-modda ishtirokchi-davlatlar nogironlarning oʻzlari va oilalari uchun munosib turmush darajasi, shu jumladan, yetarli oziq-ovqat, kiyim- kechak va uy -joy bilan taʼminlash hamda yashash sharoitlarini doimiy ravishda yaxshilash huquqini tan olishlarini talab qiladi va ularni himoya qilish uchun tegishli choralarni koʻradi. Xususan, tomonlar nogironlarning toza suv xizmatidan teng foydalanish imkoniyatini taʼminlashi va nogironlik bilan bogʻliq ehtiyojlar uchun tegishli va arzon xizmatlar, qurilmalar va boshqa yordamlardan foydalanish imkoniyatini taʼminlashlar zarur[17].
Xavfli va gumanitar favqulodda vaziyatlar
Konventsiyaning 11-moddasida ishtirok etuvchi davlatlar xalqaro huquq, shu jumladan xalqaro gumanitar huquq va inson huquqlari boʻyicha xalqaro huquq boʻyicha oʻz majburiyatlariga muvofiq qurolli toʻqnashuvlar, gumanitar favqulodda vaziyatlar va tabiiy ofat yuzaga kelgan sharoitda nogironlarning himoyasi va xavfsizligini taʼminlash uchun barcha zarur choralarni koʻrishini tasdiqlaydi.
Xalqaro hamkorlik va milliy amalga oshirish
CRPDning 32-moddasi xalqaro hamkorlikka, 33-moddasida esa xalqaro hamkorlik yordam berishi kerak boʻlgan milliy amalga oshirishning murakkabliklariga bagʻishlangan. Xususan, 32-moddada „Ishtirokchi davlatlar xalqaro hamkorlikning muhimligini tan oladilar hamda tegishli xalqaro va mintaqaviy tashkilotlar va fuqarolik jamiyati, xususan, nogironlar tashkilotlari bilan hamkorlikda tegishli va samarali ishlarni amalga oshiradilar“[18] deyilgan. Rivojlanish dasturlari nogironlarni qamrab olishi kerak, ammo bu intilish har doim ham amalda bajarilmaydi[19]. Bu esa taraqqiyot soʻnggi paytlarda, ayniqsa, 1986-yil 4-dekabrda Birlashgan Millatlar Tashkiloti Bosh Assambleyasi Rivojlanish huquqi toʻgʻrisidagi deklaratsiyani qabul qilganidan beri. Birlashgan Millatlar Tashkilotining tez-tez bildirilgan tashvishi boʻldi.
Istisnolar bilan ratifikatsiya qilish
Bir qator davlatlar konventsiyani qoʻllash boʻyicha izohlar va istisnolar bilan qabul qildilar[20]. Bular baʼzi misollar:
- Avstraliya oxirgi chora sifatida koʻrilganda ruhiy kasal deb atalganlarni majburan davolashni toʻxtatishga majbur emas[21].
- Yaponiya konventsiyaning 23-moddasi 4-bandi oʻzining immigratsiya qonunchiligiga muvofiq deportatsiya natijasida ota-onasidan ajralib qolgan bolaga nisbatan qoʻllanilmasligini eʼlon qiladi.
- Malta konventsiyaning 25-moddasida sogʻliqni saqlash huquqini abort qilish huquqini nazarda tutmaydi deb izohlaydi. Shuningdek, u oʻz saylov qonunlarini nogironlar tomonidan foydalanish imkoniyatiga va ularga yordamga nisbatan qoʻllashda davom etish huquqini oʻzida saqlab qoladi[21].
- Mavritsiya tabiiy ofatlar, qurolli toʻqnashuvlar yoki favqulodda gumanitar vaziyatlarda agar ichki qonunchilikda ruxsat berilmasa, nogironlarni himoya qilish uchun barcha zarur choralarni koʻrish majburiyatini 11-modda bilan bogʻliq deb hisoblamaydi[21].
- Niderlandiya 10-moddadagi yashash huquqini ichki qonunlari doirasida izohlaydi. Shuningdek, u sogʻliqni saqlash xizmatidan kamsitishni taqiqlovchi 25(f) moddasini insonga tibbiy muolajalar, jumladan, oziq-ovqat yoki suyuqliklardan voz kechishga ruxsat beruvchi sifatida izohlaydi[21].
- Birlashgan Qirollikning taʼlim olish huquqi, immigratsiya, qurolli kuchlarda xizmat qilish va ijtimoiy xavfsizlik qonunchiligining bir jihati bilan bogʻliq cheklovlari mavjud[21].
Konvensiyani ratifikatsiya qilish yoki qoʻshilish toʻgʻrisida izohlar, istisnolar qabul qilayotgan davlatlar roʻyxatida Yevropa Ittifoqi, Ozarbayjon, Kanada, Kipr, Misr, Eron, Suriya Arab Respublikasi, Venesuela ham bor. 2020-yil 16-avgust holatiga koʻra, 22 aʼzo davlat boshqa davlatlarning izohlari, istisnolariga rasmiy eʼtiroz bildirgan[23].
Nogironlar huquqlari toʻgʻrisidagi konventsiyaning ixtiyoriy Bayonnomasi
Nogironlar huquqlari toʻgʻrisidagi konventsiyaning ixtiyoriy Bayonnomasi Konventsiyaga qoʻshimcha kelishuv boʻlib, uning tomonlariga Nogironlar huquqlari boʻyicha qoʻmitaning jismoniy shaxslarning shikoyatlarini koʻrib chiqish vakolatini tan olish imkonini beradi[24]. Bayonnoma asosan Ayollarga nisbatan kamsitishning barcha shakllariga barham berish toʻgʻrisidagi konventsiyaning Fakultativ Protokoliga asoslangan.
Fakultativ Protokol 2008-yil 3-mayda konventsiya bilan kuchga kirdi[25]. 2021-yil dekabr holatiga koʻra, u 94 ta imzo va 100 ta aʼzo davlatga ega.[26]
Nogironlar huquqlari boʻyicha qoʻmita
Nogironlar huquqlari boʻyicha qoʻmita konventsiyaning bajarilishini nazorat qilish vazifasi yuklangan inson huquqlari boʻyicha ekspertlar organi hisoblanadi. Bu xalqaro tashkilot Birlashgan Millatlar Tashkilotining Jenevadagi Inson huquqlari boʻyicha Oliy komissarligi boshqarmasi tomonidan qoʻllab-quvvatlanadigan oʻnta shartnoma organlaridan biridir. Dastlab u 12 nafar mustaqil inson huquqlari boʻyicha ekspertdan iborat boʻlib, yarmi ikki yillik muddatga, yarmi esa toʻrt yillik muddatga saylanadi[27]. Keyinchalik aʼzolar toʻrt yillik muddatga, aʼzolarning yarmi har ikki yilda bir marta saylanadi. Konventsiya 80 ta ratifikatsiyaga erishganligi sababli, 2011-yilda qoʻmita 18 aʼzoga koʻpaytirilgan[27]
2020-yil 25-iyul holatiga koʻra 2020 yoki 2022-yil oxirigacha xizmat qiladigan mutaxassislar quyidagilar edi[28].
| Ism | Davlat | Muddati tugaydi[nb 1] |
|---|---|---|
| Rosa Idalia Aldana Salguero |  Guatemala</img> Guatemala |
2024-yil |
| Danlami Umaru Basharu |  Nigeriya </img> Nigeriya |
2022 |
| Soumiya Amrani |  Morocco</img> Morocco |
2024-yil |
| Gerel Dondovdorj |  Mongolia</img> Mongolia |
2024-yil |
| Vivian Fernandes |  Panama</img> Panama |
2024-yil |
| Mara Kristina GABRILLI |  Brazil</img> Brazil |
2022 |
| Amaliya Gamio Rios — rais oʻrinbosari |  Mexico</img> Mexico |
2022 |
| Odeliya Fitoussi — maʼruzachi |  Israel</img> Israel |
2024-yil |
| Mara Gabrilli | Brazil</img> Brazil |
2024-yil |
| Rosemary Kayess — Rais |  Australia</img> Australia |
2022 |
| Miyeon Kim |  Koreya Respublikasi</img> Koreya Respublikasi |
2022 |
| Samuel Njuguna Kabue |  Kenya</img> Kenya |
2024-yil |
| Robert Martin |  New Zealand</img> New Zealand |
2024-yil |
| Floyd Morris |  Jamaica</img> Jamaica |
2024-yil |
| Saovalak Tongkuay |  Thailand</img> Thailand |
2024-yil |
| Jonas Ruskus — rais oʻrinbosari |  Lithuania</img> Lithuania |
2022 |
| Damjan Tatic |  Switzerland</img> Switzerland |
2022 |
| Risnavati Utami |  Indonesia</img> Indonesia |
2022 |
Qoʻmita tomonidan eʼlon qilingan umumiy sharhlar va Qoʻmitaga taqdim etilgan har bir davlat hisoboti boʻyicha yakuniy kuzatuvlar oʻn sakkizta ekspert oʻrtasidagi kelishmovchilik va nizolarni aniqlaydi[29]. Oʻzining qisqa faoliyati davomida qoʻmita 19-avgust, 2020-yil holatiga koʻra yettita Umumiy izoh[30] eʼlon qilgan va davlat hisobotlari boʻyicha yuzdan ortiq Yakuniy bayonotlar bergan.
Tanqidiy qarashlar
Konventsiya va Qoʻmita davlatlar va nodavlat tashkilotlar tomonidan keng qoʻllab-quvvatlandi, biroq baʼzi tanqidchilar ham uchrab turmoqda. Xususan, Qoʻshma Shtatlarda taniqli respublikachi senatorlari, Uy maktabining huquqiy himoyasi assotsiatsiyasi kabi manfaatdor guruhlar CRPD suverenitetni buzayotganini daʼvo qilmoqda[31]. Bunday daʼvolarga yetakchi advokatlar va olimlar tomonidan eʼtirozlar bildirilmoqda.[32]
Aksincha, nogironlik boʻyicha tanqidiy tadqiqotlar boʻyicha bir nechta olimlar CRPD tengsizlikni bartaraf etish uchun nogironlik huquqlari boʻyicha daʼvolarni ilgari surish uchun zarur boʻlgan oʻzgarishlarni ragʻbatlantirishi dargumon deb taʼkidladilar[33]. 2016-yilgi Nogironlar huquqlari boʻyicha qoʻmitaga saylovlar natijasida qoʻmita faqat bitta ayol va 17 erkakdan iborat boʻldi[34]. 2018-yilgi saylovlarda esa bu nomutanosiblik tuzatildi.
Eslatmalar
- All terms expire on 31 December of the year shown. „Election 2012 (United Nations Human Rights)“. United Nations (2012-yil 14-sentyabr).
Manbalar
Havolalar
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
